In Rotterdam is de financiering van kunst in de openbare ruimte sinds 2005 drastisch veranderd. De zogeheten percentageregeling Beeldende Kunst - een regeling waarbij een vast percentage van de bouwsom van gemeentelijke projecten werd gereserveerd voor kunst - werd in dat jaar stilletjes afgeschaft. Ove Lucas, directeur van Centrum Beeldende Kunst Rotterdam (CBK), legt uit welke gevolgen dit heeft voor de plaatsing van beelden in de stad en hoe de situatie sindsdien is veranderd.
"De percentageregeling heeft in Rotterdam bestaan van ongeveer 1960 tot 2005. Toen is die tamelijk plotseling en in het geheim opgeheven,” vertelt Lucas. Dit gebeurde tijdens het college met Leefbaar Rotterdam, CDA en VVD, het eerste college na Pim Fortuyn. "Het credo was: minder ambtenaren, minder regels en minder subsidie." De gemeentelijke culturele sector werd in die periode verzelfstandigd. "Wij waren vroeger een tak van dienst van de gemeente, net zoals Boijmans, het Maritiem Museum, Museum Rotterdam, Theater Doelen, de Schouwburg, negen in totaal."
De afschaffing van de percentageregeling kwam aan het licht toen CBK bij een project naar de regeling verwees. "Men zei: sorry, die is opgeheven. Dat was heel vervelend," aldus Lucas. Later kwam daar de economische crisis overheen, waardoor ook woningcorporaties - die vaak kunst financierden - moesten bezuinigen. Ook het budget dat deelgemeentes hadden voor kunst verdween.
"De gemeente Rotterdam heeft dus geen regulier geld voor het plaatsen van beelden," verklaart Lucas. "Wat de gemeente wel heeft is een Centrum Beeldende Kunst die gesubsidieerd wordt door de gemeente Rotterdam om adviezen te geven, om projecten te begeleiden."
Tegenwoordig komen nieuwe kunstwerken in de Rotterdamse openbare ruimte op verschillende manieren tot stand. "Een manier om beelden in de openbare ruimte te plaatsen is als je iemand bent met een fikse portemonnee, bijvoorbeeld een filantropische stichting die een beeld koopt en zegt: dat schenken we aan de stad." Wanneer het college ja zegt, gaat CBK samen met Stadsontwikkeling op zoek naar een geschikte plek.
Een tweede mogelijkheid is dat burgers naar de gemeente stappen, bijvoorbeeld naar de commissie ter advisering voor straatnamen en gedenktekens. "Die zeggen: 'we willen een razzia-monument aan de Parkkade. Het is belangrijk dat zo'n monument in de vorm van een kunstwerk er komt.' Daar wordt dan door de commissie naar gekeken en als die akkoord is gaat het naar CBK Rotterdam voor verdere verwerking. Maar het moet wel zelf gefinancierd worden. Dus die burgers zijn gewoon vier jaar bezig om het geld bij elkaar te krijgen om dat beeld te financieren."
Anne Wenzel - Razziamonument - foto Otto Snoek, collectie BKOR
Een derde weg is via individuele wethouders die geld reserveren voor een specifiek project. "Incidenteel komt het wel voor, maar dat is niet vanuit een regeling, maar vanuit een individuele wethouder die vindt dat er aandacht voor iets moet zijn in de vorm van een gedenkteken."
Lucas heeft bij de wethouder gepleit voor een nieuwe vorm van percentageregeling. "Inmiddels hebben enkele raadsleden de koppen bij elkaar gestoken en zijn bezig te kijken of het niet weer op tafel kan komen, of er niet weer draagvlak kan komen voor zo'n percentageregeling." Drie jaar geleden lag het idee ook op tafel bij de formatie van het huidige college, "maar dat is toen van tafel gegaan omdat het college zei: 'Nee, daar gaan we geen geld aan besteden.'"
Recente voorbeelden van kunstwerken zijn de beelden 'Moments Contained' op het Centraal Stationsplein en ‘De Vlecht’ op de Westersingel, beide schenkingen van Stichting Droom en Daad. Ook zijn er burgerinitiatieven zoals het Tuschinski-monument en het Razzia-monument. Op dit moment wordt gewerkt aan een monument 'Stop geweld tegen vrouwen' dat op de Coolsingel komt te staan, en een monument over gedeeld koloniaal verleden waarvoor wethouder Faouzi Achbar geld heeft gereserveerd.
Lucas vindt het problematisch dat de stad geen regulier budget heeft voor kunst in de openbare ruimte. "Als je als stad niet een eigen portemonnee hebt waarmee je een agenda kunt bepalen en waarbij je ook je burgers kunt betrekken is dat niet goed. Want als een filantropische instelling iets schenkt, dan wordt dat doorgaans zonder invloed van de gemeente en burgers bepaald. Als ik wethouder van cultuur zou zijn, dan zou ik zeggen: ik moet gewoon een potje geld en ik wil aan de knoppen zitten van wat er in die buitenruimte komt te staan, bijvoorbeeld bij een van die prachtige stadsprojecten zoals Hofbogen en Rijnhaven waarvoor nu geen kunstbudget aanwezig is."
Rotterdam heeft volgens Lucas een prachtige collectie in de buitenruimte met werken van onder meer Henry Moore, Alexander Calder en Ossip Zadkine. "Wij hebben een van de beste collecties kunst in de openbare ruimte in de wereld. Echt waar, wat wij hier hebben staan, daar zijn ze in het buitenland jaloers op."
Tot ongeveer 2012 was er een duidelijk beleid, onder andere via Sculpture International Rotterdam, waarmee de stad invloed had op wat er in de openbare ruimte kwam. "Onder andere de Santa Claus is daar een voorbeeld van. En dat heeft natuurlijk wat voeten in de aarde gehad, maar is uiteindelijk ook een icoon voor Rotterdam geworden. Iedere toerist gaat naar de Santa Claus en laat zich daar fotograferen."
Foto: Paul McCarthy - Santa Claus - (2001) - foto Jannes Linders, collectie Sculpture International Rotterdam
Bij de beelden die in Rotterdam staan, valt op dat er weinig vrouwen bij naam worden geëerd. Lucas erkent dit, maar plaatst er een kanttekening bij: "De afgelopen decennia zijn er überhaupt geen beelden verschenen waarin personen worden vereerd. Daar zijn we met elkaar ook wat terughoudender in." Er is volgens hem nu meer aandacht voor groepen zoals de Molukkers of momenten zoals de Razzia.
"Ik vind wel dat er in de afgelopen jaren meer aandacht is gekomen voor vrouwelijke makers. Na de oorlog, als je gaat naar de Westblaak en de Hoogstraat, die wederopbouwpanden, daar zitten heel veel ornamenten op. Daar waren een aantal vrouwen bij betrokken, zoals Nel Klaassen. Daarna is openbare ruimte toch een beetje een mannending geworden. In de laatste decennia zijn vrouwen zich daar wat meer in gaan manifesteren en zijn instellingen zich er ook bewuster van geworden."
Bij projecten die CBK Rotterdam zelf begeleidt, wordt het meepraten door de buurtbewoners belangrijk geacht. "Voor ons is die burgerparticipatie echt heel belangrijk. Als wij een beeld ergens neerzetten, willen we ook het gevoel hebben dat we zeker weten dat die mensen het ook op prijs stellen. Het voordeel daarvan is dat mensen ook op dat beeld letten."
Lucas noemt als voorbeeld: "De appels van Kees Timmer op de Heemraadssingel werden opgeknapt en toen kregen we een telefoontje: 'Ze gebruiken de verkeerde grondverf' - en dat klopte nog ook. En als het licht het niet doet bij een of ander werk, worden we ook gebeld."
Foto: Kees Franse - Appels (1973) - foto Otto Snoek, collectie BKOR
"De Rotterdammer heeft echt wel een verbintenis met die beelden die hem en haar omringen. Ik vind dat je iedereen mee moet nemen, informatie moet geven, het gevoel geven: deze zijn ook van jullie en daarom horen we ook graag wat jullie ervan vinden. Dat de Rotterdammer weet dat hij mee kan praten over de kwaliteit van zijn en haar openbare ruimte."
Foto: Ove Lucas (links) bij de onthulling van het kunstwerk Twee Kolommen (1977) van Gust Romijn aan de Kromme Zandweg. Met Marianne Kleijwegt, weduwe van Romijn (midden) en Sannetje van Haarst van BKOR/SIR (rechts).
